حجت الاسلام عباس جعفری فراهانی، محقق و کارشناس علوم دینی با اشاره به شرایط و وضعیت متفاوت زمانی و مکانی هر یک از امامان معصوم علیهم السلام گفت: با توجه به این که هر یک از امامان شیعه در موقعیت، وضعیت، زمان و مکان خاصی قرار داشتند و نوع رفتار و عملکرد هر یک از آنها متفاوت از دیگر ائمه معصومین علیهم السلام بود، ممکن است چنین سوالی به ذهن متبادر شود که آیا اختلافی میان ائمه (ع) در رفتار آنها با مردم ، حاکمان زمان و سیاست ها و نوع برنامه های ایشان وجود داشت یا خیر؟

وی افزود: در پاسخ  به این سوال باید گفت به هیچ وجه  چنین نبوده است. بلکه  دوران امامان معصوم از حضرت علی علیه السلام تا امام عسکری علیه السلام که دوره زمانی قریب به  250 سال را شامل می شود، به لحاظ این که هر یک از این بزرگواران در شرایط  زمانی و مکانی خاص و با خلفا یا مردم خاصی روبرو می شدند رفتارهای آنها نیز از نظر ظاهری متفاوت به نظر می رسید .  ولی در واقع و به تصریح علمای بزرگ  شیعه ، رفتار ائمه شیعه در طول تاریخ  هیچ تفاوتی با هم نداشته است و برای نمونه اگر امام حسین علیه السلام نیز  در زمان امام حسن علیه السلام و در آن شرایط قرار می گرفت همان اقدامات و عملکرد امام مجتبی(ع) را می داشت.
این کارشناس امور دینی خاطر نشان کرد: در خصوص امام رضا علیه السلام که از ناحیه مامون عباسی به ایران دعوت شد این سوال مطرح است که حضور ایشان تا چه میزان در هدایت و دعوت مردم ایران به تشیع و مکتب اهل بیت (ع) موثر بوده است ؟ هجرت تاریخی امام رضا علیه السلام  به ایران،  در تبلیغ اسلام اهل بیتی و تشیع اثنا عشری (دوازده امامی) و در جهات مختلف اعتقادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و علمی  نقش بسیار مهمی داشته است.
در بحث از تاثیرات اعتقادی این هجرت می بایست به این نکته توجه داشت که  آنچه به عنوان یک نقطه اشتراک در طول تاریخ زندگی ائمه علیهم السلام مشاهده می شود مسئله خفقان و فشاری است که از سوی خلفای بنی امیه و بنی عباس بر شیعیان تحمیل می شد.  یعنی استبداد و خفقان اعتقادی موضوع و مشکل مهمی بود و فشارهای امنیتی و سیاسی برمردم بگونه ای بود که به آنها اجازه نمی داد آزادانه اعتقادات و مبانی دینی خود را دنبال کنند یا مسایل و آیات قران و احادیث و سنت پیامبر صلی الله علیه وآله را شنیده و در رابطه با آن بحث و گقتگو و تبادل نظر داشته باشند.
اگرچه در برخی دوران،  اندک فرصتی در این زمینه فراهم شد که دوره امامین باقرین علیهما السلام بود. اما این فشار و خفقان ار ناحیه حاکمان به شکلی دائمی و همیشگی وجود داشت. لذا امام رضا علیه السلام نیز در چنین شرایطی و تحت نوعی محدودیت و محصوریت و زیر نظر حاکمان و یا نمایندگان آنها  در مدینه زندگی می کردند و ارتباط  شیعیان با حضرت  بسیار محدود بود.
 حجت الاسلام جعفری فراهانی تصریح کرد: این وضع ادامه داشت تا زمانی که در میان دو تن از خلفای عباسی یعنی مامون و امین درگیری های شدید روی داد. وقتی هارون الرشید برای توسعه حکومت خود به خراسان و مرو رفته بود، در همان جا از دنیا رفت و بین جانشینان او اختلاف ایجاد  شد. در این درگیری ها که قریب به پنج سال طول کشید، از سویی امین در بغداد اعلام حکومت کرد و از طرف دیگر مامون در خراسان خود را خلیفه خواند و امام علیه السلام نیز در این مدت در مدینه مشغول سر و سامان دادن به امور شیعیان و مردم مدینه بودند.
 وقتی مامون موفق شد برادر خود امین را کشته و خلافت را تصاحب کند، با چندین هدف امام رضا(ع) را از مدینه  به مرو دعوت کرد اما این دعوت و انتقال اجباری، یک فرصت تاریخی مهم در زندگی شیعه بود که اثرات و دستاوردهای فراوانی نیز در گسترش اسلام اهل بیتی در ایران و خراسان به دنبال داشت.  
وی در ادامه گفت: پس از این دعوت اجباری، امام در مسیر مدینه تا خراسان به شهر نیشابور می رسند و در این شهر حدیث معروف «سلسلة الذهب » را بیان می کنند که : «کَلِمَةُ إلاَ اِله اِلاَّ اللّهُ حِصْنِیِ، فَمَنْ قَالَ لا اِلهَ اِلاَّ اللّهُ‌ دَخَلَ فِی حِصْنِی وَمَنْ دَخَلَ فِی حِصْنِی اَمِنَ مِنْ عَذَابِی بشروطها و انا من شروطها»!. این حدیث پر معنی در کتب حدیثی ما از جمله در عیون اخبار الرضا علیه السلام تالیف شیخ صدوق نقل شده است.

در جریان مناظراتی که به درخواست مامون تشکیل می شد همه  مردم شاهد این واقعیت ها بودند هرچند که قصد مامون هدایت مردم به سوی عالم آل محمد(ص)  نبود بلکه برعکس تصور می کرد امام در برابر سایر دانشمندان، تسلیم و محکوم خواهد شد در حالی خلاف این اتفاق می افتاد.  
وی دستاورد مهم دیگر هجرت امام رضا(ع) که گرایش مردم به سوی مکتب اهل بیت علیهم السلام را به دنبال داشت،  تاثیرات سیاسی این اتفاق برشمرد و گفت: مامون قصد داشت تا با توطئه ای بتواند هجمه های فراوان مخالفان و دشمنان حکومت  خود را پاسخ دهد.  او با اهداف و غرایض خاصی امام را به ولیعهدی دعوت کرد و علمای بزرگ شیعه در تحلیل این واقعه، حداقل 13 تا 14 هدف را نام برده اند.
از جمله این که مامون تصور می کرد با پذیرش ولایتعهدی، محبوبیت و احترام ویژه امام در میان علویان و شخصیت و جایگاه ایشان در بین مردم لوث می شود و مردم  تصور خواهند کرد که امام دنیا گرا شده و به مادیات و دنیا گرائی پیوسته است. در حالی که امام این منصب را به اجبار پذیرفت و بنا بر شواهد تاریخی وقتی نماینده مامون «رجاء بن ضحاک» برای بردن امام  به مدینه وارد شد خود چنین نقل می کند که وقتی موضوع ولایتعهدی را برای علی بن موسی علیهما  السلام مطرح کردم او نپذیرفت. با وضعیتی ویژه نزد مرقد جدش پیامبر(ص) رفت و زیاد گریست و در ادامه نیز خاندان خود را در این سفر به همراه نیاورد و این نشان از اکراه و اجبار امام در پذیرش این موضوع دارد.
 در مجموع هجرت تاریخی امام رضا علیه السلام به ایران در این جهات تاثیرات و دستاوردهای مهمی داشت که باعث شد مردم ایران  در مدت زمان سه ساله حضور امام در ایران با مکتب و معارف اهل بیت (ع) آشنا شوند و در دوران بعد نیز دانشمندان و علمای اسلامی این معارف را برای مردم بیان کردند و بدین ترتیب مکتب تشیع و اهل بیت (ع) روز به روز گسترش بیشتری در ایران یافت و به لطف خداوند تا کنون ادامه دارد و در آینده نیز ادامه خواهد داشت، ان شا ء الله. 

در این زمان علما و بزرگان نیشابور و اطراف آن با توجه به آزادی مختصری که برای آنها وجود داشت، به محض این که متوجه می شوند یکی از اولاد پیامبر صلی الله علیه و آله  به نام «علی بن موسی الرضا» علیه السلام از مدینه به سوی خراسان می روند، خود را به آنجا رسانده  و از ایشان درخواست می کنند تا برای آنها صحبت کنند و امام در پاسخ این حدیث را می فرمایند و این نکته بسیار مهم، درس آموز و آموزنده ای است .     
امام در واقع به دنبال رساندن این پیام به مردم هستند که شرط اسلام واقعی و ایمن ماندن از عذاب الهی و چنگ زدن به عروة الوثقی که در قرآن ذکر شده، پس از ایمان به خداوند، اعتقاد به  ولایت امام معصوم و جانشیان پیامبر(ص) مانند علی بن ابی طالب و فرزندان آن حضرت علیهم السلام هستند.
 وی افزود: این موضوع به لحاظ اعتقادی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است که امام شرط ایمن بودن ازعذاب را تمسک به ولایت اهل بیت را عنوان می کنند که از علی بن ابی طالب علیه السلام آغاز و تا شخص حضرت که در آن دوره حضور داشتند ادامه می یابد.
دلیل اهمیت این مطلب بدان جهت است که وقتی مردم ایران و سایر افرادی که این سخن را می شنوند،  متوجه می شوند که دین اسلامی که بنی امیه و بنی عباس آن را تبلیغ و ارائه می کنند و در آن تنها به قرآن استناد می شود بدون رجوع به اهل بیت پیامبر صلی الله علیه وآله یا فقط به احادیثی از پیامبر صلوات الله علیه استناد شود ولی در آن به سیره و زندگی فرزندان و جانشینان پیامبر(ص) عمل نمی شود اسلام واقعی نیست!.
در بررسی تاثیرات اجتماعی هجرت تاریخی امام رضا(ع) به ایران باید این نکته را مد نظر داشت که در اثر خفقان  ایجاد شده  توسط بنی عباس و همچنین تبلیغ و ترویج مبانی اعتقادی اهل تسنن و خلفا، هجرت امام به ایران و با خبرشدن مردم از این که فرزندی از اولاد پیامبر (ص) و ذوی القربای او به ایران آمده و می تواند با علم و دانش فراوان خود مبانی دین و قران را برای آنها بیان کرده و موضوعات و مباحث مربوط به خداشناسی، معاد، نبوت، امامت و نوع رفتار با خلفا را (البته تا جایی که امام فرصت و آزادی داشته اند) برای آنان تبیین و تشریح نماید، تاثیر شگرفی در آشنایی مردم با معارف مکتب اهل بیت (ع) داشت.
 حجت الاسلام جعفری خاطرنشان کرد: به عبارت دیگر از جهت اجتماعی مردم چنین جراتی را در خود یافتند که به دنبال مکتبی غیر از آنچه که توسط  بنی عباس بر آنها دیکته می شد، باشند.  آنچه در زمینه های مختلف از جهات قرائت قرآن،  نماز، روزه و ... به مردم ارائه می شد  بیشتر براساس مکتب خلفای گذشته بود اما مردم به این حقیقت پی بردند که مکتب اصیل دیگری بعنوان مکتب اهل بیت علیهم السلام وجود دارد که بزرگان و پیشوایان این مکتب دارای علم و دانش فراوان هستند.  چنان که امام رضا علیه السلام سند حدیث «سلسلة الذهب» را تا شخص پیامبر (ص) رساندند و رسول خدا (ص) آن را از جبرئیل امین نقل کرده و حدیث قدسی است. بنابر این مردم متوجه میزان علم و دانش موجود در نزد خاندان پیامبر(ص) شده و به این اصل واقف گشتند که باید به ایشان اقبال و مراجعه کرده و تعالیم دینی خود را از این خاندان بیاموزند.
 نکته دیگر در هجرت حضرت ثامن الحجج علیه السلام تاثیرات علمی فرهنگی و سیاسی است. به جهت علمی نیز روشن است که دانشمندان فرق و مذاهب مختلفی از ایران و سایر نقاط سرزمین اسلامی با امام علیه السلام برخورد داشتند و آوازه مناظرات و توان علمی حضرت امروز نیز پس از قرن ها معروف و مشهور است. یکی از القاب حضرت، عالم آل محمد است. یعنی شخصیتی که از علم و دانش فراوان برخوردار است و این شخصیت هرجا فرصتی فراهم بود، معارف الهی برگرفته از قرآن و عترت (ثقلین) را بیان کرده است.
 این محقق و پژوهشگر دینی تصریح کرد: وقتی مردم ایران در این مسیر با امام رضا(ع) مواجه شده و پای سخنان ایشان نشستند و امام در این فرصت پیش آمده تعالیم اسلام مبتنی بر قرآن و سنت نبیو(ص) و گاه تفسیر واقعی آیات قرآن را بیان می کنند. مردم پس از آشنایی با این علوم و معارف به دو نکته  پی بردند.  نخست این که حاکمیت بنی عباس و تمام تبلیغات آنها دروغ بوده و این حکومت راه و مسیری اشتباه را به مردم نشان می دهد چرا که مردم را تنها به قرائت ظاهری از قران و تسلیم بودن در برابر خلفا دعوت کرده ، آنها را به مکتب و سیره خلفای پیشین و خلفای اولیه ارجاع می دهد و از اهل بیت و سیره آنها دور و غافل می کند.
و نکته دوم این که مردم به صورت عملی با عالمان و دانشمندانی از خاندان پیامبر(ص) مواجه شدند و فرصتی فراهم شد تا علاوه بر آگاهی از مبانی دینی و اعتقادی خود حتی ادیان، مذاهب و مکاتب دیگر را شناخته و بی پایه و اساس بودن آنها و سرافکنده شدن شان در برابر مکتب اهل بیت (ع) را درک کنند.

وارث